Category Archives: Uncategorized

ปุ๋ยชีวภาพ ในยุคปัจจุบันที่ปัญหาสิ่งแวดล้อมและการเปลี่ยนแปลงของสภาพภูมิอากาศเริ่มส่งผลกระทบอย่างชัดเจนต่อภาคการเกษตร ความต้องการในการลดการพึ่งพาปุ๋ยเคมีที่ส่งผลเสียต่อระบบนิเวศ ดิน และน้ำ จึงเพิ่มสูงขึ้นอย่างต่อเนื่อง หนึ่งในทางเลือกที่มีศักยภาพสูงและได้รับความนิยมเพิ่มขึ้นคือ “ปุ๋ยชีวภาพ” ปุ๋ยชีวภาพ คือ สารอินทรีย์ที่มีจุลินทรีย์มีชีวิตเป็นองค์ประกอบ ซึ่งสามารถช่วยส่งเสริมการเจริญเติบโตของพืชผ่านกระบวนการทางชีวภาพ เช่น การตรึงไนโตรเจน การละลายฟอสฟอรัส การสร้างฮอร์โมนพืช หรือการย่อยสลายสารอินทรีย์ในดินให้เป็นธาตุอาหารที่พืชสามารถดูดซึมได้ โดยไม่ทิ้งสารเคมีตกค้างไว้ในสภาพแวดล้อม

ประเทศไทยเป็นประเทศเกษตรกรรมที่มีความอุดมสมบูรณ์ และมีทรัพยากรธรรมชาติที่เอื้อต่อการปลูกพืชนานาชนิด ทั้งพืชอาหาร พืชสมุนไพร พืชอุตสาหกรรม และพืชพลังงาน ซึ่งในจำนวนนั้นมีบางกลุ่มที่ถูกจัดให้เป็น “พืชเศรษฐกิจ” อันหมายถึงพืชที่มีมูลค่าทางเศรษฐกิจสูง สามารถสร้างรายได้ให้แก่เกษตรกร ครัวเรือน และประเทศโดยรวม ไม่ว่าจะในรูปแบบการบริโภคภายในประเทศ หรือการส่งออกเพื่อแลกเปลี่ยนรายได้เข้าสู่ระบบเศรษฐกิจ พืชเศรษฐกิจของไทยในปัจจุบันครอบคลุมหลากหลายชนิด เช่น ข้าว ยางพารา มันสำปะหลัง อ้อย ปาล์มน้ำมัน ทุเรียน มังคุด ลำไย กาแฟ โรบัสตา และพืชสมุนไพรบางประเภท ทั้งนี้ พืชเศรษฐกิจจะมีความสำคัญแตกต่างกันไปตามแต่ละภูมิภาคหรือความต้องการของตลาด ซึ่งขึ้นอยู่กับปัจจัยทั้งในระดับท้องถิ่น ระดับประเทศ และระดับโลก

เกษตรแม่นยำ ประเทศไทยเป็นประเทศเกษตรกรรมมาอย่างยาวนาน โดยมีเกษตรกรเป็นกลไกสำคัญที่หล่อเลี้ยงเศรษฐกิจและความมั่นคงด้านอาหารภายในประเทศ อย่างไรก็ตาม ในช่วงหลายทศวรรษที่ผ่านมา ภาคเกษตรได้เผชิญกับปัญหาอย่างต่อเนื่อง ไม่ว่าจะเป็นภัยแล้ง น้ำท่วม การระบาดของศัตรูพืช หรือการเปลี่ยนแปลงของสภาพภูมิอากาศ อีกทั้งต้นทุนการผลิตที่เพิ่มสูงขึ้นและราคาสินค้าเกษตรที่ผันผวนยังส่งผลให้เกษตรกรต้องแบกรับความเสี่ยงและรายได้ที่ไม่แน่นอน ด้วยเหตุนี้ การแสวงหาแนวทางใหม่เพื่อเพิ่มประสิทธิภาพ ลดต้นทุน และบริหารจัดการทรัพยากรให้เกิดประโยชน์สูงสุด จึงกลายเป็นเรื่องสำคัญ และนำไปสู่การพัฒนาแนวคิด “เกษตรแม่นยำ” หรือ Precision Agriculture ซึ่งเป็นการผสมผสานระหว่างเทคโนโลยีขั้นสูง การเก็บข้อมูล และการวิเคราะห์ข้อมูลอย่างเป็นระบบ เพื่อให้เกษตรกรสามารถตัดสินใจได้อย่างแม่นยำ มีประสิทธิภาพ และทันต่อสถานการณ์ที่เปลี่ยนแปลงไปอย่างรวดเร็ว

การเกษตรคือหนึ่งในภาคส่วนสำคัญที่เป็นรากฐานของระบบเศรษฐกิจและวิถีชีวิตของผู้คนในหลายประเทศ รวมถึงประเทศไทย อย่างไรก็ตาม การเกษตรแบบดั้งเดิมที่พึ่งพาแรงงานและประสบการณ์ส่วนบุคคลเริ่มไม่สามารถตอบโจทย์ต่อความเปลี่ยนแปลงอย่างรวดเร็วของโลกยุคใหม่ ไม่ว่าจะเป็นการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ ความต้องการอาหารที่เพิ่มขึ้น หรือความท้าทายจากข้อจำกัดของทรัพยากรธรรมชาติ ดังนั้น การปรับตัวของภาคเกษตรด้วยเทคโนโลยีและนวัตกรรมใหม่จึงกลายเป็นสิ่งจำเป็น และนั่นเองที่นำไปสู่แนวคิด “การเกษตรอัจฉริยะ” หรือ Smart Agriculture การเกษตรอัจฉริยะหมายถึง การประยุกต์ใช้เทคโนโลยีสมัยใหม่ เช่น เซนเซอร์ อินเทอร์เน็ตของสรรพสิ่ง (IoT), ปัญญาประดิษฐ์ (AI), หุ่นยนต์ หรือระบบการวิเคราะห์ข้อมูล (Big Data) เพื่อเพิ่มประสิทธิภาพในการผลิต ลดต้นทุน และสร้างระบบการจัดการฟาร์มที่มีความแม่นยำมากขึ้น นอกจากนี้ยังช่วยให้เกษตรกรสามารถตรวจสอบ ปรับปรุง และตัดสินใจได้อย่างรวดเร็ว และตรงจุดมากยิ่งขึ้น

เทคโนโลยีเกษตร เมื่อเทคโนโลยีเข้ามาเปลี่ยนโฉมภาคการเกษตร ประเทศไทยมีภาคเกษตรกรรมเป็นฐานรากสำคัญของเศรษฐกิจมาอย่างยาวนาน เกษตรกรไทยมีบทบาทสำคัญในการผลิตอาหาร พืชผล และวัตถุดิบเพื่อป้อนทั้งตลาดภายในประเทศและตลาดโลก อย่างไรก็ตาม การเกษตรแบบดั้งเดิมที่พึ่งพาแรงงานคนและพลังงานธรรมชาติ กำลังเผชิญกับความท้าทายหลายประการ ไม่ว่าจะเป็นการเปลี่ยนแปลงของสภาพภูมิอากาศ ความผันผวนของราคาตลาด ปัญหาการขาดแคลนแรงงาน หรือข้อจำกัดในการใช้ทรัพยากรธรรมชาติอย่างมีประสิทธิภาพ ในบริบทนี้ “เทคโนโลยีเกษตร” ได้กลายเป็นกุญแจสำคัญในการเปลี่ยนผ่านระบบการผลิตแบบเดิมไปสู่ระบบที่มีความแม่นยำ ยั่งยืน และสามารถตอบสนองต่อความต้องการของตลาดโลกได้อย่างมีประสิทธิภาพ เทคโนโลยีเหล่านี้ครอบคลุมตั้งแต่ระบบการวางแผนการเพาะปลูกอัจฉริยะ อากาศยานไร้คนขับ (โดรน) การจัดการน้ำด้วยระบบเซนเซอร์อัตโนมัติ ไปจนถึงการปรับปรุงพันธุกรรมพืชผ่านเทคโนโลยีชีวภาพสมัยใหม่

งานวิจัยเพื่อเกษตรกร คือการลงทุนระยะยาวที่เปลี่ยนชีวิตคนไทย ประเทศไทยเป็นประเทศเกษตรกรรมมาอย่างยาวนาน เกษตรกรคือแรงงานสำคัญที่หล่อเลี้ยงเศรษฐกิจและสังคมของประเทศ แต่ในทางกลับกัน เกษตรกรจำนวนมากกลับประสบปัญหารายได้ไม่มั่นคง ขาดความรู้ด้านเทคโนโลยีการผลิต และเข้าถึงทรัพยากรหรือตลาดได้น้อยกว่ากลุ่มอาชีพอื่น ๆ ปัญหาเหล่านี้ไม่สามารถแก้ไขได้ด้วยเพียงนโยบายหรือเงินอุดหนุนในระยะสั้นเท่านั้น หากแต่ต้องอาศัยความเข้าใจลึกซึ้งในบริบทพื้นที่ สภาพเศรษฐกิจ สังคม และสิ่งแวดล้อม รวมถึงกระบวนการเรียนรู้ระยะยาวผ่าน “งานวิจัย” งานวิจัยที่เน้น “เกษตรกรเป็นศูนย์กลาง” หรือ “วิจัยกับเกษตรกร” (Participatory Agricultural Research) จึงมีความสำคัญยิ่งในยุคที่เกษตรกรรมต้องเผชิญกับความผันผวน ทั้งด้านราคา ภูมิอากาศ และการเปลี่ยนแปลงทางเทคโนโลยี งานวิจัยเหล่านี้สามารถช่วยสร้างความรู้ใหม่ หรือปรับปรุงความรู้เดิมให้เหมาะสมกับสภาพท้องถิ่น นอกจากนี้ยังเปิดโอกาสให้เกษตรกรมีส่วนร่วมตั้งแต่ต้นทาง เช่น การตั้งคำถาม การทดลอง การประเมินผล และการนำไปใช้จริง สรุปภาพรวม งานวิจัยไม่ใช่เพียงการแสวงหาคำตอบจากห้องทดลอง แต่เป็นกระบวนการเรียนรู้ร่วมกันระหว่างนักวิจัยกับเกษตรกร เพื่อสร้างความรู้ การเปลี่ยนแปลง และการพัฒนาอย่างยั่งยืน ทั้งในระดับบุคคล กลุ่ม และชุมชน งานวิจัยจึงควรถูกวางไว้ในหัวใจของการพัฒนาเกษตรกรรม ไม่ใช่เป็นเพียงเครื่องมือเสริม หากประเทศไทยต้องการให้เกษตรกรไทยสามารถแข่งขันได้ในระดับโลก และมีคุณภาพชีวิตที่ดีในระดับพื้นที่ งานวิจัยเกษตรกรจึงไม่ใช่ทางเลือกอีกต่อไป แต่เป็น “ทางรอด” ที่ต้องดำเนินอย่างจริงจังต่อเนื่อง และมีนโยบายสนับสนุนอย่างเหมาะสมในทุกระดับ

วิจัยพัฒนาเกษตร การเกษตรคือรากฐานของสังคมไทยมาตั้งแต่อดีต และยังคงมีบทบาทสำคัญในปัจจุบัน โดยเฉพาะในด้านการผลิตอาหาร การสร้างรายได้ และการใช้ทรัพยากรธรรมชาติอย่างกว้างขวาง อย่างไรก็ตาม การเกษตรแบบดั้งเดิมในหลายพื้นที่ของประเทศไทยกำลังเผชิญความท้าทายอย่างต่อเนื่อง ไม่ว่าจะเป็นการเปลี่ยนแปลงของสภาพภูมิอากาศ ปัญหาการขาดแคลนแรงงาน การพึ่งพาเคมีภัณฑ์ หรือความไม่แน่นอนของราคาผลผลิตในตลาด สิ่งเหล่านี้ล้วนสะท้อนให้เห็นถึงความจำเป็นในการพัฒนาแนวทางใหม่ ๆ เพื่อเสริมสร้างความเข้มแข็งให้กับระบบเกษตรกรรม “งานวิจัยและพัฒนา” จึงเป็นกลไกที่สำคัญในการตอบโจทย์ข้างต้น ไม่ว่าจะเป็นการวิจัยเพื่อปรับปรุงพันธุ์พืช การคิดค้นเทคโนโลยีการผลิตที่เหมาะสมกับสภาพแวดล้อม หรือการนำข้อมูลและนวัตกรรมมาประยุกต์ใช้เพื่อยกระดับการบริหารจัดการทรัพยากร งานวิจัยเหล่านี้ไม่เพียงแต่ช่วยให้เกษตรกรสามารถเพิ่มผลผลิตหรือรายได้เท่านั้น แต่ยังสามารถลดความเสี่ยง ลดต้นทุน และปกป้องสิ่งแวดล้อมได้ในระยะยาว บทความนี้จะกล่าวถึงสองหัวข้อสำคัญในการวิจัยและพัฒนาเกษตร ได้แก่ การวิจัยด้าน “เกษตรแม่นยำ” (Precision Agriculture) การวิจัยเพื่อ “การพัฒนาพันธุ์พืชและการใช้เทคโนโลยีชีวภาพ”โดยจะเน้นการเชื่อมโยงองค์ความรู้ การนำเทคโนโลยีมาใช้ และตัวอย่างความสำเร็จ เพื่อชี้ให้เห็นถึงบทบาทของงานวิจัยในการปฏิรูปการเกษตรไทยให้สามารถแข่งขันในระดับโลกได้อย่างมั่นคงและยั่งยืน

งานวิจัยด้านการเกษตร ในศตวรรษที่ 21 การเกษตรได้เปลี่ยนบทบาทจากกิจกรรมเชิงยังชีพ ไปสู่ภาคเศรษฐกิจที่ขับเคลื่อนด้วยนวัตกรรม ความรู้ และเทคโนโลยีอย่างรวดเร็ว ไม่ว่าจะเป็นการใช้โดรนในการพ่นปุ๋ย การควบคุมระบบน้ำผ่านสมาร์ตโฟน หรือการวิเคราะห์พันธุกรรมพืชเพื่อเพิ่มความต้านทานโรค ล้วนเป็นผลลัพธ์ของงานวิจัยด้านการเกษตรที่มีการต่อยอดอย่างต่อเนื่อง และตอบสนองต่อความท้าทายที่หลากหลาย นอกจากการตอบสนองความต้องการภายในประเทศแล้ว ประเทศไทยยังถือเป็นหนึ่งในผู้ส่งออกสินค้าเกษตรที่สำคัญของโลก ดังนั้น หากไม่มีฐานความรู้และระบบสนับสนุนที่แข็งแรง ก็จะยากต่อการแข่งขันในตลาดสากล โดยเฉพาะในยุคที่ผู้บริโภคให้ความสำคัญกับความยั่งยืน ความปลอดภัยทางอาหาร และแหล่งที่มาของวัตถุดิบเกษตร งานวิจัยจึงเป็นทั้งเครื่องมือและเข็มทิศที่ช่วยนำพาภาคเกษตรไปสู่เป้าหมายเหล่านั้นได้ อีกทั้ง ภาวะโลกร้อน โรคระบาด และวิกฤตทรัพยากรยังเร่งให้เกษตรกรต้องหาวิธีใหม่ ๆ ที่ยืดหยุ่นและประหยัดมากขึ้น งานวิจัยจึงไม่ได้เป็นเพียงการพัฒนา แต่ยังเป็นการ “อยู่รอด” ในโลกเกษตรที่ไม่เหมือนเดิมอีกต่อไป ความเข้าใจในบทบาทและศักยภาพของงานวิจัย จึงเป็นจุดเริ่มต้นสำคัญของการวางแผนอนาคตเกษตรกรรมไทยอย่างยั่งยืน การเกษตรเป็นรากฐานสำคัญของเศรษฐกิจไทยมาอย่างยาวนาน โดยเฉพาะอย่างยิ่งในภูมิภาคต่าง ๆ ที่เกษตรกรยังคงพึ่งพาทรัพยากรธรรมชาติ และภูมิปัญญาท้องถิ่นในการดำรงชีพ อย่างไรก็ตาม ท่ามกลางบริบทของโลกที่เปลี่ยนแปลงอย่างรวดเร็ว ไม่ว่าจะเป็นการเปลี่ยนแปลงของสภาพภูมิอากาศ ภาวะเศรษฐกิจถดถอย หรือการแข่งขันทางการค้าระหว่างประเทศ ภาคเกษตรไทยจึงจำเป็นต้องปรับตัว และพัฒนาขีดความสามารถของตนเองให้เท่าทันโลก หนึ่งในเครื่องมือสำคัญที่ช่วยยกระดับภาคเกษตรคือ “งานวิจัย” ซึ่งมีบทบาทสำคัญในการผลิตองค์ความรู้ใหม่ ๆ เพื่อแก้ไขปัญหาเดิม พัฒนาเทคโนโลยีใหม่ หรือสร้างมูลค่าเพิ่มให้กับผลผลิตทางการเกษตร งานวิจัยเหล่านี้สามารถเกิดขึ้นจากความร่วมมือระหว่างสถาบันการศึกษา หน่วยงานภาครัฐ ภาคเอกชน […]

ทุนวิจัยเกษตร ในยุคที่เทคโนโลยีและนวัตกรรมมีบทบาทสำคัญในทุกภาคส่วน “ภาคการเกษตร” เองก็จำเป็นต้องปรับตัวและพัฒนาเพื่อให้สอดคล้องกับการเปลี่ยนแปลงของโลก หนึ่งในกลไกสำคัญที่จะผลักดันการเกษตรไทยให้ก้าวสู่ความยั่งยืน คือ ทุนวิจัยเกษตร ที่มีบทบาทในการสนับสนุนองค์ความรู้ นวัตกรรม และการพัฒนางานวิจัยเพื่อใช้แก้ไขปัญหาหรือยกระดับคุณภาพการผลิตทางการเกษตร ซึ่งทุนวิจัยเหล่านี้สามารถมาจากทั้งภาครัฐ ภาคเอกชน หรือองค์กรระหว่างประเทศ การเกษตรในประเทศไทยนับเป็นหัวใจสำคัญของระบบเศรษฐกิจและวิถีชีวิตของคนไทยมายาวนาน แต่ในช่วงหลายปีที่ผ่านมา ภาคเกษตรต้องเผชิญกับความท้าทายรอบด้าน ไม่ว่าจะเป็นปัญหาสภาพอากาศแปรปรวน โรคระบาดในพืชและสัตว์ ความเสื่อมโทรมของทรัพยากรธรรมชาติ ตลอดจนการแข่งขันในตลาดโลกที่เข้มข้นยิ่งขึ้น ส่งผลให้เกษตรกรจำนวนมากประสบปัญหาต้นทุนสูง รายได้ต่ำ และขาดเสถียรภาพในการดำรงชีวิต หนึ่งในแนวทางที่สามารถยกระดับภาคเกษตรให้สามารถปรับตัวและเติบโตได้อย่างยั่งยืน คือการส่งเสริมงานวิจัยและนวัตกรรม โดยเฉพาะอย่างยิ่งการมี “ทุนวิจัยเกษตร” ที่สามารถสนับสนุนทั้งด้านทรัพยากรทางการเงิน องค์ความรู้ เทคโนโลยี และการพัฒนาศักยภาพบุคลากรด้านการเกษตร ทั้งในระดับชุมชน มหาวิทยาลัย และหน่วยงานภาครัฐ ทุนวิจัยเหล่านี้สามารถช่วยแก้ไขปัญหาเชิงลึก เช่น การพัฒนาพันธุ์พืชที่ทนแล้ง การจัดการน้ำอย่างมีประสิทธิภาพ หรือการใช้เทคโนโลยีดิจิทัลเพื่อเพิ่มผลผลิต นอกจากนี้ยังเปิดโอกาสให้เกิดความร่วมมือระหว่างนักวิจัย ผู้ประกอบการ และเกษตรกรในระดับพื้นที่ ทำให้เกิดการพัฒนาที่ตอบโจทย์ความต้องการจริงในพื้นที่มากขึ้น บทความนี้จะพาผู้อ่านไปรู้จักกับความสำคัญของทุนวิจัยเกษตร ประเภทของทุน แนวทางในการขอรับทุน ความท้าทายที่ต้องเผชิญ ตลอดจนตัวอย่างโครงการที่ประสบความสำเร็จ เพื่อเป็นข้อมูลพื้นฐานในการผลักดันภาคเกษตรไทยให้ก้าวสู่อนาคตที่มั่นคง ยั่งยืน และแข่งขันได้ในระดับสากล ตัวอย่างโครงการทุนวิจัยเกษตรที่ประสบความสำเร็จ โครงการพัฒนาพันธุ์ข้าวทนแล้งในภาคตะวันออกเฉียงเหนือ เป็นโครงการที่ร่วมมือระหว่างมหาวิทยาลัยกับกลุ่มเกษตรกรในพื้นที่เพื่อปรับปรุงพันธุ์ข้าวให้สามารถต้านทานต่อภัยแล้งได้ดีขึ้น มีผลทำให้ผลผลิตต่อไร่เพิ่มขึ้นกว่า […]

วิจัยเกษตร ในศตวรรษที่ 21 ภาคเกษตรกรรมทั่วโลกกำลังเผชิญกับความท้าทายที่ซับซ้อนและทวีความรุนแรงมากขึ้น ไม่ว่าจะเป็นผลกระทบจากการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศที่ส่งผลต่อรูปแบบการเพาะปลูกและผลผลิต ความต้องการอาหารที่เพิ่มขึ้นอย่างต่อเนื่องตามการเติบโตของประชากรโลก ข้อจำกัดด้านทรัพยากรธรรมชาติที่นับวันจะยิ่งลดน้อยลง รวมถึงปัญหาโรคระบาดและศัตรูพืชอุบัติใหม่ที่สร้างความเสียหายอย่างใหญ่หลวงต่อผลผลิตทางการเกษตร วิจัยเกษตรจึงมิได้เป็นเพียงเครื่องมือในการพัฒนาเทคนิคและวิธีการผลิตแบบใหม่เท่านั้น แต่ยังเป็นหัวใจสำคัญในการสร้างความมั่นคงทางอาหาร (Food Security) และขับเคลื่อนการพัฒนาภาคเกษตรกรรมให้มีความยั่งยืน (Sustainable Agriculture) สามารถรับมือกับความไม่แน่นอนในอนาคต และยกระดับคุณภาพชีวิตของเกษตรกรและชุมชนโดยรวม ในอดีต การพัฒนาเกษตรกรรมส่วนใหญ่อาศัยภูมิปัญญาท้องถิ่น ประสบการณ์ที่สั่งสมมา และการปรับปรุงวิธีการแบบค่อยเป็นค่อยไป อย่างไรก็ตาม ด้วยบริบทของโลกที่เปลี่ยนแปลงไปอย่างรวดเร็ว การพึ่งพาความรู้และวิธีการแบบดั้งเดิมเพียงอย่างเดียวจึงไม่เพียงพอต่อการแก้ไขปัญหาและความท้าทายที่เผชิญอยู่ วิจัยเกษตรเข้ามามีบทบาทในการสร้างองค์ความรู้ใหม่ๆ บนพื้นฐานของหลักการทางวิทยาศาสตร์ การทดลอง และการวิเคราะห์ข้อมูลอย่างเป็นระบบ เพื่อให้ได้มาซึ่งนวัตกรรม เทคโนโลยี และแนวทางปฏิบัติที่ดีที่สุดสำหรับการพัฒนาเกษตรกรรมในทุกมิติ ไม่ว่าจะเป็นการเพิ่มประสิทธิภาพการผลิต การลดต้นทุน การอนุรักษ์ทรัพยากรธรรมชาติ การปรับปรุงคุณภาพผลผลิต การพัฒนาผลิตภัณฑ์ใหม่ๆ หรือการสร้างความเข้มแข็งให้กับห่วงโซ่อุปทานทางการเกษตร นอกจากนี้ วิจัยเกษตรยังเป็นเครื่องมือสำคัญในการทำความเข้าใจระบบนิเวศเกษตร (Agroecosystem) อย่างลึกซึ้ง เพื่อให้สามารถจัดการปัจจัยต่างๆ ที่เกี่ยวข้องกับการผลิตได้อย่างเหมาะสมและสมดุล ตั้งแต่ดิน น้ำ อากาศ พันธุ์พืช พันธุ์สัตว์ ไปจนถึงปฏิสัมพันธ์ระหว่างสิ่งมีชีวิตต่างๆ ในระบบ การมีความเข้าใจที่ถูกต้องเกี่ยวกับระบบนิเวศเกษตรจะนำไปสู่การพัฒนาแนวทางการจัดการที่ยั่งยืน ลดผลกระทบเชิงลบต่อสิ่งแวดล้อม และสร้างความสมดุลระหว่างผลผลิตทางการเกษตรกับการอนุรักษ์ทรัพยากรธรรมชาติ ดังนั้น วิจัยเกษตรจึงมิได้จำกัดอยู่เพียงแค่การทดลองในห้องปฏิบัติการหรือแปลงทดลองเท่านั้น […]